Yougerten
Seg may ghur-i semmus en i seggwasen aey drugh e essighegh timesse 'eg ighrem ennegh. Dhe azgal ènew a mezwaru; ta msirt ènew ta menzut 'eg y irem en i mrigen. Drugh e skeregh shemutiyt meqquren. Ass enni, ne ellee ne ette urare neckk ed ckra en i meddäkkeele en te suta enew. Macka, ulash talwit zik enni. Ne ellee ne ette naghe ghef u zaroug ed te lelli, ur dee ne sawale ghas ghef imenghee ger-anegh ed Fransa. Ur ete sula yemma ad fell-i ete âessese. Ete eddere nettat ed yemma-s 'eg taddart ennegh en Taourirt en Moussa, yuen deg ighremen en Leqbayel. Ur ete zmere yemma ad ete esse mune ixfeewen ie y ighrisen en tudert enes. Yemma-s en yemma, ete elee ta zmert, nettat aey eggeen ta rseelt meqquren en taddart, nettat aey ette nbêdten 'eg mkul ta ghawsa. Ete ellee ette akweye attas es te ghufi, accku ee elleen enn eu arraw enes es ckradt berra en te muret. Ye ellee degsen baba. Ame ämata en i qbayliyen akw, ee edduen zik gher Fransa. Ur ete ellee el-xedma 'eg te mazeert, baba agh edd ge ette azenen i drimen. Aya kan aey ghur-negh ge elleen.
E elleegh dhe a qeshish a meqjur, accku ghas neckk ae’ ge eggeen a wtem ghur yemma. Ultma ete lälee edd a seggwas edd ye dtfüren a zaroug. Neckk ae’ ge eggeen " a rgaz " deg taddart en tulawen. Ayen akw e xesegh ye ellee meqqar ee drusen i drimen. Macka, ur ghur-i attas en i lellushen en u urar, ur ghur-i ghas wid e skêregh es i füssen ènew.
Wenna ur ge edderen i seggwasen enni 'eg te mazeert, ur ye zmere ad ye essene tassast 'eg ete ellee te muret en Leqbayel. Meqqar ee edderen i lemzsiyen deg te lelli, medden i meqranen ee edderen nutni 'eg tassast ed u selkiy. Ee elleen i mjahden, ee elleen i romiyen. Neckkwni, ee bdtüne ghur-negh medden: ee elleen wid ye lhuen, ee elleen wid ur ye lhùen. Neckk, e ereegh ad e ughalegh ame medden i meqranen, wid ee ette èzsèregh ee sawêlen ger-asen es u susem. E reegh ad e èleegh dhe a meqran akw ed neckk, ar e sekaregh ayen ge etu gdelen ghef i lemzsiyen. E elleegh dhe a mjahed meqqar ur ghur-i ghas semmus en i seggwasen.
Ass enni, e munegh ed ckra en i meddäkkweele ènew. Berra en ighrem, ee elleen sin i hänue etu skeren es i ghanimen ed te sedtaewin en i sekwlue. I hänue enni ee eggeen win eu adjaren ennegh, macka ar degsen ne srëse akw ed neckkwni alim ed i sgharen. Neckk, e ennumegh ad enn uraregh dinni es tufra. Yuen ur eyi ye ezsere. Yuet tikkeelt, e esmunegh ayen e äfèegh en i miguten en te bagha, e aweyegh ckra en timesse, ne eddu neckk ed i meddäkkweele ènew ad ne ette keyyefe.
Ne essigh timesse 'eg yuen u hanu, ete etsche akw alim degs ye elleen, ye ndehe y ilse en wafa, drugh ye ämezse akw 'eg ighrem. E gwêdegh, macka e äkweegh es u burez zun dhe e skeregh ckra en te ghawsa ye eleen atig meqquren.
Ee ennedtent ckradtt en el-qeshlat en el-âesker en Fransa ie ighrem ennegh. Ee em' regwêlen i romiyen, ee ghalen is dhe i mjahden ae’ ge essighen timesse. Ass enni, ee munen akw medden en ighrem, tulawen, arrash akw ed i rgazen, ee skeren a graw. Dinni aey e äckzegh a zgal ènew. Ur e zemèregh ad e fedtehegh iman ènew, e gwedegh attas, ee gweden i meddäkkweele ènew. Ellig ye xseye wafa, ar ee rezzun medden i merdayen. Ye meqqure u zgal. Ee skeren ayt ighrem ta messumant iwakken ad ee afen i messighen en timesse.
Ur e essènegh amek, macka ta gara ee äfeen agh.
Adjaren ennegh, winna mi ete ämezse timesse deg u alim ensen, ee esse ëtteren 'eg i mjahden ad asen ee frun atig en i sgharen ete etschee timesse. I seggwasen enni, meqqar enn ee efferen i makizsaren deg u drar, nutni aey ge äggeen ixfe ie tudert en ighrem, ur èdsen ee äkweyen i romiyen. Ckra en tikkeele, i mghewghen ae’ ge skêren ta ghdemt 'eg te mazeert. Ur ye zmère yuen ad ye errezse a ghtas ensen.
Ee edduen edd i makizsaren ar a xam ennegh, ee esse ëtteren deg yemma ad asen ete efcke "a merday" iwakken ad et ee zerfen. Ar eyi ete rezzu yemma, neckk e sulegh mezzsiyegh. Ete babbe èyi ghef tadawt enes, ete aweye eyi gher i mghewghen. Ee ezsereen agh, ee ghalen is enn ete eddue yemma ghas nettat. Ee zeâfen attas, ee seqsan ett ghef messigh timesse. Ete ennee asen yemma "hat da!", ar eyi ete skêne es u dadt enes. I mghewghen nutni, ee ghalen is dhe ckra en u rgaz, zigh dhe a qshish mezzsiyen kan. Ete eddu asen edd tadtsa. Ee xemmemen, ee ezseren is dhe a qshish ame neckk ur ye zmère ad ye essigh timesse 'eg ighrem. Ta melsa ete ekkee ger-i ed ighenen tikkeelt-a.
Ne ellee 'eg u seggwas en 1961. Tudert ed imenghee en i seggwasen enni aey ee sekren a mezrouy ed imal en te muret ennegh. E ckteyegh edd attas en i smecktiyen ghef temzsi ènew. Ee rshemen deg-i. E elleegh qejregh attas, e sulegh akw ed tura. Dhe a mghewegh. Ad e eqqimegh e eggeegh a grawal ma ete elee tudert ènew.
E läleegh edd ass en 24 yennayer 1956 deg i draren en Djurdjura, deg yuet te familt ta nammast. Yemma dhe yuet te mettudtt ge djudjgen. Ete skere ayen mi ete zmere iwakken ad ete ettu ta ghufi en baba. Deg 1946, ye ädjee baba ta mureet ye effeghe gher Fransa ad ye xdeme ye esse èddere ta washult enes. Ee drusen i neghmisen enes. Tikkeelt gher tayedt, ne ellee ne ette amezse ta bratt seg ghurs, ar agh deg-s ye sawale ghef te mara en tudert 'eg te màzeere en medden. Ete enghee et te ghufi ennegh ed tin i draren en te mureet en Lqbayel. Wigi ae’ ge eggeen ti mniren enes. Ye eddere enn baba 'eg Fransa seg 1954, i seggwasen i mezwärue en te nekra ed imenghee en u zaroug. Ta nekra enni aey edd ye efckeen ayen mi ee eqqaren assa "imenghee en Dzayer".
Ye shque as el-hal ie yemma, ete ellee ete skêre ta wuri en u rgaz ed tin te mettudtt. Tugh ete xeddeme attas iwakken ad èyi ete esse geme. Ckra en tikkeele, dee e ette eddugh ad e walaegh yemma ig dee ette eggee ta wuri enes 'eg igeren. E hmelegh ett attas.
Tugh ete xeddeme deg urteen ennegh, macka ete ellee ete xeddeme daghen 'eg igeren en medden. Ig ete mdue te ghuri 'eg te shekoult, negh ässen en u sgwunfu, e ellèegh e ette eddugh es igeren ad e sefledegh ie schena enes ed win tulawen yadten. Seg iger gher wayedt, kud ee zekkwedtent a zemmour, ee ette irirent ti mawayen en i mazighen.
Ig ete ellee yemma 'eg taddert, ayen akw ete skêre, ete xeddeme et es tugheeshe. Kud ete fettele seksu ete ette irire, kud ete esse àride i feshekuen été ette irire... Yemma dhe ta shekoult ènew ta mezwarut en eschena.
Ete ghuda tughesht enes, ugar en tinew. Deg u gredt enes, ete ellee te zmert ed tadtfi 'eg yuet tikkeelt. Deg ighrem, ass 'eg ete ellee ckra en te meghra negh ckra en y iedten en u hellel, dhe nettat aey mi ee eqqaren. Tughesht enes ete ezzuzen èyi deg u nuddem ma ete elee temzsi enew.
Ur ete eghree yemma, ur ete essene ad ete arue, macka ete essene ad ette alese ie te nfousen en zik es yuen u awal ge tschuren es te baghurt ed u burez. E sulegh e cketteyegh edd iedten en tama en u almessi. Es te nfousen ed te mucuhue en i mazighen en zik, ge sawêlen ghef i gelliden ed imenghee, ete rzseme yemma ta wuret en te wengimt ènew. Ye adtefute u awal enes zun dhe iherga. Ti nfousen ed u awal enes ee ette ughalen dhe i sefrue.
Meqqar ur ete gheree yemma, ur ye ellèe ma ghur-s edd ye zwüren "ta musni" ed u segem ènew. Ete exese ad e ughalegh dhe a musnaw meqquren, tagi dhe ta rgeet enes, tagi dhe tighawt enes. Macka, neckk, - ame te zgiwen ènew -, ta musni ur dhe ayen ghur-negh ge meqquren deg tudert. E hmelegh attas ad e uraregh ed i meddäkkweele ènew 'eg igeren ugar en te ghuri 'eg i gherbazen. E skregh deg tinmeel en tizsgi, ta zsuri en tudert ènew. A gherbaz ur ye etu skère ie zun dhe neckk. Ur ghur-s ma ayi ye esse lmêde. Ur e hemèlegh ta ghufi en i gherbazen, meqqar e essenegh atig en te musni. Tinmeel en ighrem ennegh, ee benuen ett i romiyen zik. Assa, nettat dhe yuet seg te qdimen en Leqbayel.
Tikkeelt ta mezwarut deg e keshemegh tinmeel, ta zwara en 1961, sul ur ghur-i sedis en i seggwasen. Yemma-s en yemma aey esse ëtteren seg i selmaden ad èyi ee qeblen. Shehal dhe tikkeelt ete äweye asen i kufeen en te maguzst iwakken ad èyi ee qeblen. Ta gara, e keshemegh tinmeel es u burez en yemma ed yemma-s en yemma.
Neckk, ur eyi ye âjèbe el-hal. Seg ta zwara aey e äckeyegh dhe ckra zun dhe a karif. A gherbaz ye eggee ghur-i ame te klitt. Neckk e ereegh a zaroug, ta rgeet ènew dhe tilelli. E äfeegh edd iman ènew deg tinmeel ame zun e ellèegh 'eg el-hebs, yuet te ghawsa kan aey ayi ge elleen ‘eg ixfe: ad e effeghegh berra en te shekoult.
Neckk e ellèegh ette lmêdegh 'eg tinmeel en tizsgi. Ku-ass ar fell-i ee seqseen i selmaden 'eg taddart, ar e ette amezsegh ighenen ed tiyita. E seggemegh iman ènew ckra en eu ässen, macka e ägeyegh daghen ta ghuri ed u gherbaz. Ne ellee ne eggee yuet te rbiât, ghas ad edd ne effeghe seg i xamen ennegh, ne effere i qraben, ne eddu gher igeren. Ar ne esse zrêye ässen ennegh 'eg u gmar en te wtüle ed u mday en i zerzsüdte. Ur ne hmèle ara i dlisen ed i kwennashen. Dee ne ette effeghe gher tasga en ighrem, ne essekfel edd i zremen en eddaw u ackal, ne eddu ad ne mdeye ie y gdeedte zun dhe medden i meqranen. Ckra en tikkeele, ur dee ne ette amezse amya, tikkeele yadten dee edd ne ette aweye ckra en i cicawn mezzsiyen. Iwakken ad ur e effeghegh es igeren, dee ette eddu yemma ad ete mdeye es u fuss enes. Attas en tikkeele aey edd ete ette amezse i zerzsüdte ed i früxe ugar en my edd ee ette amezsen i rgazen en ighrem. Dee e ette eqqelegh ku-ass ad edd ete awedte yemma seg igeren iwakken ad e essènegh shehal en i zerzsüdte aey ete ämezse. Ne hmele ad eten ne etsche 'eg el-lubiya negh seksu. Dee e ette eqqimêegh tasga en yemma ig dee eten ete esse newee, ar e smuqqëlegh, ar e ette armegh i zerzsüdte qbel ad ee neween.
I smekteyen ènew ge lhuen ghef tinmeel, ee eggeen akw win i selmaden en i seggwasen enni. Ne ellee ne eqqêre asen i mrabuten negh id pères-blancs, accku ee elleen dee ee lesseen timelsee ti mellalen. Ee eggeen medden en eddin a masihiy, masha a selmed ensen ye eggee a meddaniy, a layikiy.
Ahil en te ghuri ye eggee win te gduda, tinmeel tin Fransa. Ar agh ee esse eghereen i mrabuten a mezrouy en Fransa, ar agh ee sawelen ghef Vercingétorix, la Gaule... Masha ar agh ee esse eghereen akw ed a mezrouy ennegh. Ee esse egheren agh i mrabuten attas en i dlisen. yuen degsen, ye ellee ye sawêle ghef Yugerten, i seggwasen 'eg ye etu krefe ee awyen et schil as gher Roma. Yugerten dhe a mezrouy ennegh, win u gdoud ennegh, a mezrouy mi ne ette alese tasga en u almessi. Yugerten dhe ta mitologiyt ennegh, ne essene akw ti zmeren enes, ee elleent-agh deg uleewen.
Yugerten dhe a gellid en i mazighen, ye ekkere mgal ta nbadtt ed te kridtt en i romiyen. I seggwasen ghef wiyadt ye ette naghee èdsen qbel ad et ye ghedere Bokkus, ee amzsen et i romiyen. Deg udlis ge sawêlen ghef u mezrouy en te zmert ed u mennugh en Yugerten, ee elleen ckra en eu unughen. E sulegh e cketteyegh edd yuen degsen, ye skêne Yugerten ye etu krefe es sneselt en u uzzal. Unugh agi, ye gzeye deg-i attas, ye esse ackeye èyi edd seg idtes. Ma-ghef ee esse lkuen a gellid en i mazighen? A gellid ennegh! E äckeyegh es targhdemt, e äckeyegh es u aggas meqquren. I seqsiten agi e lemdegh eten ghur i mrabuten. Assa, e äckezegh ta wuri ensen 'eg u semgher en te fritt ta musant ènew, akw ed tin te sutaewin ghursen ge eghereen. Nutni aey deg-i ge esse akweyen ta fritt en i zsueren ènew, i zsueren en i mazighen, ee awesen a gdoud ennegh 'eg tugitt en tuttut.
Waqila aya aey ge ädjeen a dabu en Dzayer ad ye zdeye ta mentilt ta mazight es tinmeel en i mrabuten. Ee elleen wid ge ette ennèen " ta mazight dhe a snulfu en te mharsa". Dhe ti kerkeese ghef u mezrouy. Ur djin agh ee eggeen schil ad ne amene es ckra en u sekkud.
Ee elleen ar agh sawêlen ghef eu atigen i yettiyen ed temghwer en te wengimt. Ne egheree ti msiren ghef te knutt ta gharimt, masha ur djin agh esse eghereen eddin. A selmed ensen ye rzseme èyi a nellit, ur et ye eqqene negh et ye errzsee. Ee äwesen agh ckra en i mrabuten 'eg imenghee en u zaroug, masha akw ed yuen ur ye amu ed i mghewghen. Ee elleen ar ee ette nêghen akw ed nutni ed te mharsa, ar agh esse lmêden i menzayen i mezwura en te gduda zun dhe tugdut ed te layikiyt.
Deg tinmeel, ne ellee ne ette lmêde ar ne eqqêre es te fransist. Ur dee ne eqqêre ta ârabt ula ta mazight. Ur dee ne eqqêre eddin ed el-quran. Ee elleent ez-zawiyat ed i gherbazen ge esse eghereen ti ghawsaewen en eddin. Neckk, ur djin degsen e eghereegh. Ur djin e eddùegh gher te mezgida ghas ässen en Ramdtan. Neckk, e essenegh yuet te ghawsa: dee e sawêlegh ta mazight - tutlayt ta yemmat ènew - ar e eqqêregh ta fransist 'eg tinmeel. Day! Ckra yadten, ur djin as e efckeegh ta ghedteft.
Deg te muret ennegh, akw ed yuen ur dee ye ette ezsallee schil-as. Ckra en tikkeele, dee e ette èzseregh i wessaren ed tulawen ed medden en te familt ènew dee ee ette ezsalleen. Masha, ta zsallit war a ghilif, yal yuen ye skêre ayen ye äckeze. Tilelli en te wengimt dhe ta mezwarut. Ur dhe el-quran en ger i füssen, negh dat eu allen ae' ge zmeren ad ye esse awedte a mdan gher Mass-ennegh. Neckwni akkagi aey ne ette èzsère ti ghawsaewen.
Amata en i mrabuten dee ee sawêlen ta mazight. Ee hmelen timetti ennegh. Ee ette awesen attas i qshishen, masha, ee ette awesen akw ed i mawelen ennegh. Deg ighrem ge elleen tasga en wiennegh, ete ellee yuet tiddukla en te mrabuten. Ass-mi ete ellee ckra en te mettudtt es u dies, negh ete eree ad ete arewe, ti mrabuten aey ett ye ette qabêlen ar ass 'eg ete ärewe, esse lmedent as akw ti wuriewen en te yemmatt. Ete meqqure te wuri ta mettit en te mrabuten: ee esse lmedent ie te qshishin tigni, a zedtta, etterzs... Deg u zrekki ed u frag en i nsayen ennegh.
Ad ur ne ettu daghen, i mrabuten ed te mrabuten, nutni ae' ge fergen ie ämata en i sfawen ed te meckiyt ennegh. Deffer a zaroug, ee eqqimeen itsen degsen deg te muret en Leqbayel. I seggwasen enni, ta moust en i mazighen ed te wuriewen ghef te mazight, ye essurda tent u dabu. Ur djin ye skère ckra iwakken ad ye eddere y idles ed i nsayen ennegh. Ghur te nbadtt, ta mazight ete effeghe a sadtuf.
I mrabuten ae' ge skeren i mawalen i mezwärue en te mazight. Ee skeren ta wuri meqquren ie tutlayt ennegh. Aya, ee äckzen asen et i mazighen akw mani 'eg ee elleen.
I seggwasen i neggärue en imenghee ghef u zaroug, ee äwesen its en i mrabuten ckra en i mghewghen. Ee efckeen asen utschi. Ckra en tikkeele, ee efferen eten ghursen. E sulegh e cketteyegh edd yuen degsen ee eqqêren as Max, ass 'eg ee äckeweyen i romiyen is dee ye ette awese i mjahden, ee ekkesen et seg i draren ennegh, ee azenen et gher yuet te mazeert ge aggugen ie Leqbayel. Yuen u seggwas deffer a zaroug, e ezsereegh Max, netta ae' ge eqqablen el-kanisa en Notre-Dame-d'Afrique 'eg Alger. Ye ughale dhe a meddakkweel en te familt ènew. Attas en tikkeele aey e xsegh ad as awesegh 'eg el-bni en Notre-Dame.
Imir enni, ye ellee el-âesker en Fransa 'eg i draren en Leqbayel. I draren agi dhe a burez ennegh. Ee elleent degs ckigan en taganen ed tizsegiewen. Ihi, ee essurden i romiyen ta muret ennegh, ee skeren el-âessa fellas. Neckk, e sulegh mezzsiyegh imir enni, masha mazal e cketteyegh edd akw ti ghawsaewen. Neckk ed i meddäkkweel ènew, ne ellee ne ette urare urar en imenghee ed i romiyen. Imenghee en tilawt ye ellee dat-agh, ar ne ette eggee zun dhe i mjahden en tidett.
Ne skere sin eu aggayen: win i mghewghen i mjahden, ed win i romiyen, i shengue ge esse lkuen medden. Wid deg-negh ge sâuen i beshkidten ed el-barudt, dhe nutni ae’ ge ette xtaren i qshishen en yal aggay. Neckk, e xesegh ad e ette èleegh ku tikkeelt 'eg u aggay en i mjahden. Accku dhe nutni aey ge ette rnun tagara en imenghee. Ta kbabt ennegh dhe FLN (A dmeer en u sderfey a ghelnaw) ed ALN (Igen en u sderfey a ghelnaw). Ne xese akw ad ne èlee dhe i mesladten en igen agi. Ne skere i beckidten es u keschudt ed u ghanim, negh akw ayen ne äfee en i qeshuren en u uzzal. Ar ne ette naghe gar-anegh. Imenghee 'eg ee ette èleen idammen ed i mettinen. I kerrasen, ne ellee ne ette deggazse èten ar adday ee lkuen.
Ur ye ellèe ma ghur-negh edd ge zwüren iqimi tasga en i meqranen ge sawêlen ghef imenghee. Ur ne ellee dee ne ette ackeze i meslayen akw ensen, masha ayen mi ne esseflede assa aey ne ette urare asekka. I mjahden en tizsgi flani ee negheen tizigt en i romiyen. I romiyen ee ughalen deffer 'eg ideg flani... Neckwni ne eddere tudert en eu asadten. Ta meddiyt, dee e ette buruzegh ad e alsegh ie yemma ti nfousen ènew. Ar èyi ete esseflède yemma ed yemma-s en yemma zun dhe tidett.
Igen en i romiyen ye ellee akwmani. Deg ighrem ennegh Taourirt en Moussa, ee elleen ckradt i fragen en el-âesker. A mezwaru 'eg u keschum en ighrem, wiss sin 'eg u ammas, a neggaru 'eg ufugh. Ee äggeen i âsekriyen akw ghef i brieden, ar ee ette qellêben medden ge zerreyen. Masha, ur djin eyi ye ewwete akw ed yuen u romiy, ur djin ee ewweten akw ed yuen 'eg i meddäkkweele ènew. Ckra en tikkeele, dee enn ne ette azse ar a frag en u ammas en ighrem. Iswi ennegh, ad ne kesheme bla ad agh ye ezsere akw ed yuen, ame i mjahden. Ne bureze es ayen ne skêre. Ne ette akere asen ayen ne äfee, euagi dhe a galaf ennegh. Deg u keschum en u frag, ye ellee yuen u dghar gher ee eggaren i romiyen ayen asen edd ye aguren. Ckra en tikkeele, dee ne nedttewe a frag iwakken ad ne qellebe 'eg ezzebbalt ensen. Tikkeele, dee ne ette afee el-bakiyyat en el-fermaj negh tadttasen en esserdin es ee eggaren i romiyen accku ee eqqedment. Ne ette aweye etent, ne etschee etent. Ur djin ne udtene. Asadten ur dee eten ye ette aghe umya.
Ete ellee yemma dee ete esse grêde i qwninen ed te yazidten. Yuen u ass, ye seghee ghur-s yuen u romiy a qwnin. E munegh ed yemma, e nedtewegh a frag en te ghsart ensen, e aseyegh edd a wtul ennegh. Ye zreye yuen imalas, ete esse neze daghen yemma a wtul enni ie u romiy et ye segheen tikkeel ta mezwarut. Tugh e burzegh: ne esseknede a romiy. Ne ämezse snat tikkeele i drimen, ur ye etu essene u maker. Ee zreyen ckra en eu ässen, e eddugh daghen gher a frag en u romiy, tikkeelt agi, ulash a naghiz en u wtul ennegh.
Ye ellee yuen el-fesyan en i romiyen dee ye esse egwêde i qshishen, accku ye hmele i mshishen attas. Neckk, e ghalegh is dee eten ye ette etschee. Ku tikkeelt 'eg edd ye azse el-fesyan enni, dee e ette efferegh amshish ennegh ad ur èyi et ye ekkese.
Ee elleen akw ed eu ässen ge shequen. Es u medya, ig ee skeren i romiyen ta mhelt en u siksel iwakken ad ee amzsene i mjahden, negh ig ye kesheme el-âesker ighrem ad ye amezse wid ge ette awesen i mghewghen es u maguzs. Its en tikkeele, dee ne ette èlèe ne edttese, ee esse ekkeren agh edd, ar ette qellêben, ar ee sneqlêben ayen ee äfeen. Ur ne zmère ad ne sawele, ur ne zmère ad ne skere ckra. Ar ig ee edduen aey ne esse ughale mkul ta ghawsa es a dghar enes. Tagara en imenghee, a seggwas en 1961, ee eggutent te miheele, accku ar edd ee ette eggzen i mjahden gher ighremen ad ee aweyen utcshi. E ezserègh eten, es u burez meqquren. E ennèegh et ie i meddäkkweele ènew. Yuen y iedt, ne ellee neckk ed yemma ed yemma-s en yemma, ee keshmen edd ghef-negh i mghewghen. E sulegh e cketteyegh edd iedt enni. Ee elleen es kuzs. Tugh e sawelegh asen. E ennèegh asen, e xesegh ad e ughalegh dhe a mjahed. Yuen degsen, ye esse rese ayi a beshkidt enes ghef ighir, ye gheme ayi schireb es u zerdtigh en el-qehwa. Tikkeelt enni, e ughalegh dhe a mennagh meqquren.
Ee elleen daghen eu abbazen arughdimen ed i deggazsen ghef ee sawêlen medden attas i seggwasen enni. Yuen u ass, e ughalegh edd seg tinmeel neckk ed i meddäkkweele ènew, ne zreye ghef ckradt i rgazen ee ägelen deg u seklu. Aya ye ghezee deg te mektit ènew. Assa, e sulegh ette èzsèregh i mettinen enni es ckradt dat eu allen ènew, ilem ensen ye bdue ye ette ughale dhe a berckan. Ti fekkaewen ensen ee uglent es i gätue. I herkiyen bla schek. Ee ägelen eten i mjahden.
Ee elleen i qbayliyen dee ee ette eggwêden i herkiyen ugar en i romiyen. I herkiyen dhe i kerrasen, accku ar ee ette awesen i romiyen. Amata en i âsekriyen en Fransa ye kesheme a serdas seg temzsi, ee edduen edd gher Leqbayel ad ee esse zreyen ta mezla ta serdasiyt. I herkiyen nutni, ee eggeen ayt te mazeert, ee essenen ti familen ennegh, ee essenen tudert ennegh. I seggwasen enni, ee egguten i kerrasen.
Ne eggwêde i herkiyen. Neckk, yemma, akw ed yemma-s en yemma, ne ellee ne ette dttese 'eg yuet el-bit. Ig ye emmeshtege ckra, dee ee ette rgigen eu uleewen ennegh es tagwda, ne eggwêde i herkiyen attas.
Yuen u ass, ye eddue edd ghur-negh yuen u herki, accku ye essene yemma-s en ma. Ar ye sghuyyu dat taddart ennegh, ar ye eqqêre: "Ee negheen et! Ee negheen et!", ar ye sawêle ghef yuen u mjahed. Aya ye rnue tagwda ie yemma-s en ma.
Imir enni, attas en i qbayliyen ge elleen ee zedghen 'eg Alger, ee ughalen edd es ighremen ensen accku ee eggwêden l'OAS. Ur ne essène medden enni, masha ee ngeyen edd gher ighremen en Leqbayel. Medden agi ee esse xateren ixfeewen ensen, ar agh edd ette èzsèren seg igennae, accku nutni ee edduen edd seg te mdint. Neckwni, ne bureze nga i mesdurar. Ee senbuttelen agh i nekshamen agi ge esse mghuren fell-anegh iman ensen. Ne essareme ad ghur-negh èlèen i lellushen en u urar zun dhe winsen. Accku, winnegh ur dhe win tidett, dhe neckwni aey eten ge skêren es i füssen ennegh. Ur dee agh edd ee èkkeen ad ne urare shwiya es i lellushen ensen. Dhe ayen edd ye ette aweyen attas en eu ukkimen gar-anegh. I mawelen ennegh ee sulen ee cketteyen edd aya.
Ye druse ma edd e cketteegh ghef u zaroug. Yuen u ass, ee enneen-agh: i romiyen ad ee ruhen. Neckk, e ferhegh, accku e ezsereegh medden i meqranen ee ferhen. Ar ee sawêlen medden ghas ghef u zaroug. Ass enni, ur e effèghegh es te kbabt 'eg u fuss, masha ar e sghuyëgh es u mdaz ed u frah zun dhe medden akw. Ame ckra en te meghra meqquren. Ässen en el-girra, ur djin e äkweyegh es lazs, negh ckra yadten. Ur djin ayi ete xuse te ghawsa. Ete ellee yemma ete ette aweye ayi edd akw ayen e xesegh. Masha, i seggwasen enni, ee eggutent te washulen ete neghee te mara. Neckk, e ellèegh e mezzsiyegh, ur e ezsereegh ta mara edd ete ädjee el-girra. Ckra en tikkeele, ye sheque as ie yemma ad agh edd ete aweye utschi, i drimen ee drusen, baba ye ellee enn 'eg Fransa.
Ne ghale is ete mdue te mara en el-girra ass en u zaroug. Uhu! Yuen u seggwas kan deffer, ye äghale edd daghen imenghee 'eg Leqbayel. Seg 1963, ee ennaghen i fesyanen en el-wilaya 3 (Leqbayel) ed u selway en te gduda Ben Bella. Ye ägere imenghee agi el-girra en u sderfey. Ee elleen ugar en kuzs en timadt en i mettinen deg Leqbayel. Ye ellee daghen imenghee en el-hdada ed el-Merrok, imenghee agi ye bdtue i mdtebberen en Leqbayel. Mohand ou El-Hadj, a mdtebber en imenghee, ur ye msefhame ed Aït Ahmed, a masay a sertan. Krim Belkacem, wenna ye zewlen a mtawa en Evian, ur ye mune ed te megla agi. Ta gara, ee sersen i mghewghen i mrigen, ye eqqime enn aït Ahmed 'eg u zawag ugar en snat te mrawen en i seggwasen. Ee etu ettun wid ge emmëten; aya ur ye ellee 'eg i nsayen en i mazighen, ed ayen edd ye esse gruen tagwda en i qbayliyen. Deffer aya, ur ye zmère yuen ad ye sawele ta mazight 'eg utobis en Alger. Ne eggee ame i mackren, ete etu gdele tutlayt ennegh. Ar ne ette eqqele ar ta suta en u zaroug iwakken ad ne erre udme a mazigh ie u mennugh a mousan.
Neckk, ame ämata en i qbayliyen, i seggwasen en 1963-1964 ed i seggwasen en u sherreg agh edd ge esse eggruen tugit en ma ge eggeen a ârab. A selkiy ye ägere tiyita. Akka aey ne ette èzsère ti ghawsaewen. E zmeregh ad e ènnèegh, is ye ellee ye ette mghure u akkay a mousan ènew seg u seggwas en 1963. Accku, i mazighen ee elleen ee etu selkuen attas, etu ettun zun dhe ur ee elleen. Tarughdemt ete skere deg-i aggasen, ete esse ndefe èyi tasa.
E sulegh e cketteyegh edd attas en te ghawsaewen ghef i seggwasen enni. Deffer imenghee ge sherrgen Leqbayel, ne effeghe gher a seef neckk ed i meddäkkweele ènew en u gherbaz. Ne seflede ie titi en u metrayuz ed tin u beckidt. Ye ennee agh u selmad ennegh ad ne azzele gher ighrem. Ee enneen agh medden : ckra en "i berraniyen" aey ge negheen sin ayt ighrem. Ee effeghen edd akw medden ar ee rezzun wid ge emmëten. Tasga en yuen u seklu, ee sefelden i sghuyyen en yuen degsen. Yuen ye emmëte, wayedt mazal ye sunfuse, masha attas en idammen ee enneghlen seg-degs. Ee aseyen et gher sbitar. Assa, mazal ye eddere, ye äwele ee èlèen ghur-s eu arraw. Wenna ge emmuten, ye ädjee edd semmus en i qshishen. Aya ye esse eggwrue edd attas en i medtteewen 'eg ighrem. Ee zreyen ckra en eu ayouren, ee etu amzsen winna ge engheen i rgazen enni. Dhe i merwalen en igen a ghelnaw a gherfan (ANP) en Ben Bella. Ee gwêden ad eten ee fedthen sin medden enni en ighrem, ee neghen eten.
Aya e ezsereegh et es eu allen ènew, e edderegh et 'eg temzsi enew. Deffer aya, em' esse dtfürent te ghawsaewen es u ghiwel. Neckk, e bdüegh e skênegh is ghur-i ete äfe te fransist ta ârabt, accku e hmelegh attas tutlayt ta romiyt, ar ett e eqqêregh 'eg u gherbaz. Ta mazight, ta meslayt en yemma, nettat ete ellee etu gdele. Ihi lazem ad ne afe tutlayt yadten, ulash ckra ge äfen ta fransist. Boumediene ye âerrebe ta shekoult schil-agh. Assa, e äckeyegh dhe te ruzsi edd ye äweye u âerreb agi, ee äckeyen èdes akw i nelmaden en te suta enew. A ghtas a nabadt agi edd y äweye u neghlaf en u selmed Ahmed Taleb a seggwas en 1968 dhe a zgal meqquren en u nhil en Boumediene. Meqqar e essenegh is ur ad asen ye âjebe el-hal ie ckra en medden, ta dturi en Dzayer gher jahennama ye bdue imir enni. Assa, aql-agh ne meggere ayen ge etu ckerzen a seggwas en 1968. Ta suta enew, tin deffer el-girra, ete ellee ete zmere ad ete efcke attas, masha a âerreb ye errzsee assasen ennegh. Tura, aql-agh ne ette èzsère a gmudt: el-FIS. A dmer a neslm en talilt (FIS) ye lula edd i seggwasen en u âerreb, deg te shekoult! Dat eu allen en u dabu. Ee essun as ickedtif a zeggwagh, magh ad ur ghef-s ye eqqime? Ur djin e äckeyegh is ete eggee te ârabt tutlayt ènew. Ee ereen ad ett e gheregh schil-ayi, neckk e deggeregh ett. I masayen en ta lufet agi dhe wid ge esse xedmen a ghlif en u segem ie y iswiten ensen i sertanen i mazdaren. Neckk e gmeegh 'eg i draren en Leqbayel, ta mazight dhe tutlayt ènew, ta romiyt dhe tutlayt en te wuri. Yuet tikkeelt aey ee ereen ad agh ee ekkesen ayen ghef ye bnue y idles ennegh. Ur djin agh ee sawlen i selmaden edd ee äweyen schil-asen seg Miser ghef u baghur ge elleen ghur winna ge eghereen ta ârabt. Ne lmede ta ârabt schil-agh, ne adje tutlayen yadten. Schil-agh is ne ettu ta mazight, ne deggere ta romiyt. Neckk e ennèegh uhu! Dee e reggwelegh ie te msiren en tutlayt ta ârabt, ur dee edd e ette aweyegh ghas id ziro deg-s. Masha neckk, ete sgunfue te wengimt ènew. Yal ta msirt ur e gherigh dhe ta surift meqquren 'eg u zbu mgal a âerreb a mshum. Yal ta msirt en te ârabt gher ur e keshèmegh ame zun imik en tilelli 'eg tudert ènew. Dhe neckk ae’ ge ereen aya, neckk ae’ ge ägeyen tutlayt ta ârabt.
Ur djin ete zmère tutlayt agi ad ete kesheme ixfe ènew. Ar assa, drugh ur e essènegh amya 'eg te ârabt. E essenegh ad e arugh isme ènew, masha ur e zmèregh ad e arugh akw ed a zmez en te lalitt ènew. Uhu! Neckk, tutlayt ta ârabt e ägeyegh ett, dhe neckk ae’ ge xtaren aya. A âerreb en schil-agh, dhe yuen u udme a sertan en u udduz ed u selkiy. Yuen u udme a sertan ge sffedten a mezrouy en tutlayt ta mazight akw ed te romiyt 'eg te muret ennegh. Ta fransist ete efckee edd aggagen i xataren. Wigi aey mi ee xesen ad ee eqqenen imieewen schil-asen. Ad ur ette arun mazal es te fransist. Ee surdan ayen akw edd ge effeghen 'eg tinmeel en te fransist. Ur yad dee ee sawêlen ghef tilelli en te wengimt ed taghezi en te fritt. Ti ghawsaewen-a, ilaq ad ee zreyent akw dat eu allen ensen. Ta sertit agi dhe tin u dabu en Boumediene. Assa, aqel-agh ne ette èzsère ayen edd ete efckee.
Tura e rzsagegh, accku e äckeyegh dhe tunant ta berckant edd ee ärewen i seggwasen enni. Masha, ghur-i ezzeher e essenegh ta fransist. Ete rzseme ayi allen ghef tusna ed tigzi. E melalegh aggagen ed i märue en i dlisen i xataren. I märue agi, ur ad eten èssènegh emmer ur e egherèegh ta fransist - Decartes, Zola, Hugo, a mezgun en Racine ed te medyazen en Baudelaire... es u medya. I märue agi, ee rezsmen ayi allen ghef edduniyt. E egherèegh daghen i dlisen en i märue en te muret ennegh, i märue i xataren ame Feraoun negh Mammeri. Feraoun, a meddakkweel en Camus, ye ellee ye eddere 'eg yuen ighrem tasga en Taourirt en Mimoun. A seggwas en 1962, ete neghee et l'OAS. Ye ärue attas en i dlisen es tutlayt ta fransist, accku ye ezseree ur deg-s akw ed yuen u ghilif ma ye ärue es tutlayt agi. Feraoun, ye gzeye attas 'eg te mektit ènew.
A lemmud agi ye äwese ayi attas. E äckeyegh ame zun ghur-i ckra en te ghawsa ta xatart ge eleen atig meqquren. Ma ta ârabt, essurfet èyi ma e ennèegh, ur edd ete efckèe ta dghert en i musnawen 'eg Dzayer. Ta ârabt ete rezsee ta musni, ete zslege ta fritt, ete efcke-agh edd ayen ne ette wala assa: timetti ur ge essèenen ma gher ete eddue, timetti ge zeleen ta moust enes.
Ta mazight, tutlayt ènew, ete etu gdele. Awal agi a zedgan, es e essenegh ad e sawelegh, wenna ette meslayegh 'eg tugheeshe ènew, awal ge skeren deg-i a shennay, ur et ete hmèle Dzayer. Ete deggere et, ur et ete äckèze, ur ye ellèe 'eg tinmeel. Ugar: ghur u neghlaf en u sgem a ghelnaw, awal agi ur ye ellèe, meqqar ne eggee attas en i melyunen ge sawêlen es y iles a mazigh. Ihi, yal tikkeelt 'eg e sawelegh es y iles ènew, amzun e skeregh igi a nezbay.
Awal ennegh aey eggeen tudert ennegh: skud et ee deggeren, skud ne ette ackeye ugar ed te moust ennegh. Kud ee rezzseen tutlayt ennegh, skud ete ette mghure deg-negh te zmert ed te megla. Awal a mazigh e ekkusegh et ghur yemma, netta dhe iman ènew. Tutlayt agi ete ädjee-yi dhe a rgaz, nettat ae' es e ette waregeegh ig dee e sflèdegh ie tugheeshe ed te nfousen. Tutlayt-a ete elee atig meqquren. Atig en te wengimt ge ghebuen attas, zun dhe timuzgha ed ennif, a serhu ed el-herma, ta numi... ayen akw es ye etu essene u ghref ennegh 'eg u mezrouy. Ee ereen ad deg-negh ee ckrezen atigen ur ge eggèen wiennegh. Ee ereen ad agh ee eqqenen schil-agh gher te rseele ed te mniren ur ge eggèen tinnegh. Neckkwni ne deggere ètent, ur ne ette ughale ara deffer.
Assa, ur ye ellèe ma edd ghur-negh ge zwüren imenghee ghef te moust. Wenna ur ye äckèzen aya, ur ye ette ackeze ara ayen ge jeruen 'eg te muret ennegh. Ur ye ette ackeze daghen ayen ge ädjeen i mazighen en Leqbayel ad ee elèen dhe i mezwärue 'eg u mennugh ghef te moust ta mazight. Ye ellee fell-agh u kradt ed u udduz, ee zreyent fell-anegh ckigan en te nbazsen: tin i romiyen, i turkiyen, i fransawiyen ed tin eu aâraben. Meqqar dhe aya, ee elleen deg-negh i mazighen i nselmen, ee èllèen i masihiyen. Ee elleen wid ge ämenen ed wid ur ge ämènen. Ur djin ne deggère el-islam, ne esse dukkwele et ed i nsayen ennegh. Tagi dhe tilawt, schil-asen ie ckra. Yuen seg i nzseen ennegh ye ette ènnèe: " Wa ge etscheen ayen ur ye hmèle, ye ette rzsège as 'eg imie"... Assa, ne xese ad ne xtare, euagi dhe a srus meqquren.
Ta nuba ènew ete shque, ame te mzsi. Ta ghuri ènew ete rweye. Akkagi aey ete zmere ad ete èllèe, ur ed ckra yadten. E sulegh e lmmedegh 'eg tinmeel en tizsgi. Ur e zemèregh ara ad e eqqèmegh 'eg te shekoult. Ur èyi ye esse lmède amya u gherbaz agi mi ee eqqaren CEM (tinmeel en u lemmud a nammas). Seg tiss sa aey e ette naghegh ed i salmaden ènew. Ye äfe ghur-i is enn e ellèegh 'eg igeren, ar e ette amezsegh i zerzsüdte. Dhe ayen e hmlegh attas. Ur yad dee e ette eddugh gher te shekoult, ur eyi ye qbèle akw ed yuen u kulij. E ekkèegh eten akw, akw ed winna ge aggugen ghef ighrem ennegh. Ur yad e sulegh shefüegh shehal en tikkeele aey fell-i ee äzzelen 'eg te shekoult. Yuen u ass en 1974, e ellèegh 'eg el-anternat en tinmeel Bordj Menaiel. Ass enni, ye ellee yuen el-match ger Dzayer ed el-Brazil. E regwlegh 'eg el-anternat iwakken ad e ezseregh el-match enni en ta kourt. Ellig edd e ughalegh, ye eddue el-hal. Ur ye erèe u âessas a matu ad ayi ye rzseme ta wuret en el-anternat. E naghegh èdes es eu ukkimen. Asekka enes, ee azzelen fell-i daghen.
Imir enni, e ellèegh e ette etteyegh attas berra. E ellèegh ette ackeregh ti ghawsaewen mezzsiyen ar e esseegh sherab neckk ed i meddäkkweele ènew. Tugh e ekkèegh a bried a berckan, drugh e freghegh. E shefüegh, yuet tikkeelt, ne ellee ne eggee ta rbiât, ne kesheme gher yuen u heffaf. Ur e ckteyegh ma-ghef ye bdue yuen 'eg te rbiât enni ar eyi ye reggeme. Ye ägere èyi, ye duse fell-i. Masha, ur e ämèzsegh iman ènew, e aseyegh yuen u jenwiy ye ellee ghef u kuntwar en u heffaf e bdugh ar e ekkêtegh. E ewetèegh wenna ge elleen dat-i, ye etu jrehe attas. E rgwelegh, e ghalegh is ye emmëte. Ta meddiyt, e ruhegh gher taddart ad e ezseregh is ee elleen i jadarmiyen dinni. Ur eten enn e äfèegh, masha ur e keshèmegh gher a xam, e nesèegh berra. Asekka enes, e amezsegh el-kar en Alger-Tizi-ouzou. Ellig enn e äwedtegh ighrem, e eddüegh gher âetti. Ghas ete ezseree eyi, ete ackeze is ayi ye jrue ckra: e dtelüegh akw es idammen ed u aludt, ur dee e etu ackêzegh. E hekugh as ta nfoust ènew, ete mune èd-yi gher a xam ennegh, ee aweyen èyi gher i jadarmiyen. Ar ete allee yemma. Aya ye eqqimee deg-i attas. Deg u brigad en jadarmiya, e skeren èyi et-tsawirat, ee aseyen a naghiz en i dädten ènew, ee efcken èyi ie u nezzarfu.
Seg el-kosta gher a zmaz utlay, e esse ekkèegh sin y iedten 'eg uqun a mseqqel. E dtewlegh daghen gher a nezzarfu. Ye efcke èyi ta msirt en te yetti. Ye ennee ayi ur ye emmëte wenna es e naghegh, masha lazem ad ur e ette alsegh 'eg u mennugh. Ye rezsem èyi accku e mezzsiyegh. Qbel ad e eddugh, ye ewwete èyi Rebbi e ennèegh as ie u nezzarfu ad ayi ye efcke yuen garro. Ye zâefe attas, ee aleyen as idammen. Ye sawele ie u jadarmiy ge elleen dat ta wuret, ye ennee as ad eyi ye aweye gher el-hebs. E esse èkkegh enn deg-s ayour, accku etteregh ie u nezzarfu ad e ette kyyefegh. E eqqenen èyi 'eg el-hebs, tama en medden i meqranen meqqar e mezzsiyegh. E ädefegh gher el-hebs, e afegh enn yuen u rgaz dinni, ghas ye ezsree eyi ye egge èyi eddaw el-herma enes. Netta ye esse èkke attas en i seggwasen dinni, ur e essènegh ghef-mi? Ar èd-yi ye bedttu utschi as edd ee ette aweyen eu arraw enes. Ne ughale dhe i meddäkkweele. Deffer aya, e ezserèegh et 'eg Tizi. Masha i malasen agi i neggärue, e essenegh is et ee negheen i msuntiyen, aguns en taddart enes.
Ellig edd e effeghegh seg el-hebs, ete druse deg-i ezzaght shewiya, accku ur e xesegh ara ad etu amezsegh tikkeelt yadten. E essarmegh ad ee èlègh ckra en te wuri. Ihi, e bdugh ar e eqqêregh ta mikanikt. E njehegh 'eg u kayad a neggaru, e skregh stajj en sa eu ayouren. Aya, amek ne ette wala, ur ye ellèe ckra et ye zdeyen ed el-musiqa negh tugheeshe. E ennèegh ie y iman ènew, es ckra en te wuri ger i füssen, e zmeregh ad e eddugh gher Fransa, ad e afegh ckra en el-xedma dinni. Ma ur e äfèegh ad e effeghegh gher Fransa, ad e eddugh gher Alger, e xedmegh 'eg luzin en memmi-s en âmmi. Ilaq ad e mursegh, ur ghur-i ye ellèe ckra en u bried yadten. Yuet te meddiyt, e ämezsegh ta bratt ghur yemma: ye gheree ayi edd u mezslu a serdasiy. E xemmemegh: e zmeregh ad e essutregh a selkin en te ghuri, e alsegh daghen ie te shekoult iwakken ad ur e eddugh gher el-âesker. Masha, ur e xemmèmegh attas attas. Asekka, e eddüegh ad e esse zreyegh a mezslu a serdasiy.
Seg "Rebelle" a dlis en Lounes Matoub
Ta sughelt en Lahbib Fouad
